سُبُل هدایت

مقدمه:

زبان، عنصری ریز نقش است که با تمام ریز نقشی خود، بار زندگی را بر دوش می کشد و به گفته پاره ای از اهل نظر وجود تاریخی هر قوم در زبان، حفظ می شود.(1)

سخن چیست؟ سرمایه زندگی/ نهاده بر او، پایه زندگی
سخن مایه دولت و دانش است/ گشاینده راه آسایش است
سخن، خود کلید در گنج هاست/ سخن، چاره ساز همه رنج هاست
جهانِ سخن، عالمی دیگر است/ جهانی ز خورشید و مه برتر است
سخن، برترین گوهر آدمی است/ ورای سخن، در جهان هیچ نیست
سخن دان شناسد، بهای سخن/ خوشا آنکه شد آشنای سخن
همانا که پست و بلند جهان/ چه فقر گدایان، چه فرّ شهان
همه رفتنی و سخن ماندنی است(2)/ همه جز سخن، دامن افشاندنی است
تو ای طوطی طبع من، گوش گن!/ برو آنچه دانی فراموش کن!
به وصف سخن، هر چه گویی کم است/ که پیش تو معیار او مبهم است
رموز سخن، باید آموختن/ توان تا لبِ یاوه گو دوختن ...(3)

«دنیای زبان»، کاوشی است در زبانِ زبان، با ذکر کارکردهای آن و بیانِ مواردی که می تواند منفی تلقی شود.
زبان، خداوندگار دنیای الفاظ است و دنیای الفاظ، بزرگترین دنیایی است که تا امروز برای بشر قابل تصور بوده است، چرا که خود مفهوم «دنیا» با تمام بزرگی و فراخی خود، تنها یکی از اعضای جهانِ جاری الفاظ است:

«به طور کلی، دنیای الفاظ، دنیای عجیب و غریبی است. دنیایی است بزرگتر از هر چیز، حتی خدا، چون «خدا» خود جزو این دنیا بشمار می رود، و عضوی از آن است، .... و بدینگونه، دنیای الفاظ بزرگترین دنیایی است که می توان تصور کرد، دنیایی که خدا در آن تنها یک عضو است و بزرگتر از خدا، عضوی دیگر! کدام واقعیت را سراغ دارید که بیرون از دایره الفاظ باشد؟ هرچیزی را که بتوانید تصور کنید، از دنیای الفاظ نشأت می گیرد و از کودکانِ دبستان الفاظ بشمار می رود، پس واقعاً باید چشم ها را شست و جور دیگر باید دید، لفظ ها را واقعاً باید شست و واژه ها را به حقیقت تبدیل کرد.»(4)

به عنوان یک دلیل یا شاهد کوچک، می توانیم به خود کلمه زبان اشاره کنیم که اگر نقطه میانی زیرین آن، رویین شود، ما از دنیای زبان خارج شده و به دنیایی دیگر راه می بریم: زنان!
و اگر همان نقطه زیرین دو شود، به «زیان» منتهی می شویم، و همین گونه است داستان تا هر آنجایی که این سلسله را ادامه دهیم و چه عالی می گوید ابوالفیض فیضی:

اگر به حضرت سلطان، رهِ سخن داری/ مباد خامشیت بهر خویشتن داری
تو شمع بزم جهانی، ولی چون در نگرم/ زیان توست، زبانی که در دهن داری!(5)

در این میان، مقولات دیگری وجود دارند که اساساً زبانی نیستند و «فرا زبانی» اند.
حافظ می گوید:

صبحدم، مرغ چمن با گل نوخاسته گفت:
ناز کم کن که در این باغ، بسی چون تو شکفت
سخن عشق نه آن است که آید به «زبان»
ساقیا می ده و کوتاه کن این گفت و شنفت

امیدوارم که این کوشش ناچیز، مورد قبول درگاه حضرت حق و عنایات حضرت ولی عصر ارواحنافداه واقع گردد. انشاءالله

از خاطرم نمی رود آن پیر نکته دان
کاین جمله، واپسینِ دم او بود بر زبان:
اصلِ وجود ما، دلِ ما و زبانِ ماست
ور زین بگذری، رگ و خون است و استخوان

به امید ظهور

* پی نوشت ها :
1. «سخن اهل راز»، مجموعه مقالات کنگره بین المللی بزرگداشت حافظ.
2. به قول فروغ فرخزاد: تنها صداست که می ماند.
3. «هفت شهر نظمی»/148.
4. «سفری با سهراب»/131.
5. «دیوان فیضی»